Τα ριζίτικα τραγούδια αποτελούν τον παλαιότερο τύπο μουσικής στην Κρήτη, προερχόμενα από το δυτικό τμήμα του ελληνικού νησιού, αλλά τώρα ακούγονται και στην κεντρική και ανατολική Κρήτη. Τα ριζίτικα, τα οποία τραγουδιούνται κυρίως α καπέλα, δηλαδή χωρίς μουσικά όργανα, στα βουνά της Κρήτης από ένα γκρουπ ανδρών, αφηγούνται ιστορίες για γεγονότα που έλαβαν χώρα πριν από εννιακόσια χρόνια.
Η προέλευση αυτών των τραγουδιών, που θυμίζουν τα επικά ποιήματα του παρελθόντος, τα οποία όπως γνωρίζουμε συχνά τραγουδιούνταν, είναι άγνωστη. Ωστόσο, φαίνεται να ριζώνουν τουλάχιστον τόσο πίσω όσο η βυζαντινή εποχή και να συνεχίστηκαν μέσα από την διάρκεια της Βενετικής κυριαρχίας στο νησί.
Η λέξη ριζίτικα προέρχεται από τη λέξη ρίζα και μεταφράζεται ως “ριζίτικα τραγούδια”, συνδέοντας τις ιστορίες του παρελθόντος με σοβαρά τμήματα που περιέχουν στοιχεία πόνου και απώλειας.
Μια άλλη άποψη είναι ότι το ριζίτικο (ενικός αριθμός) προέρχεται από τη ρίζα του όρους Ψηλορείτη.
Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των ριζίτικων είναι η ιδιαιτερότητα των μελωδιών τους, καθώς τα τραγούδια δεν έχουν κανονική δομή ή στυλ.
## Θέματα ριζίτικων
Τα ριζίτικα είναι ουσιαστικά προφορικές ιστορίες και παραδόσεις που μεταδίδονται στην επόμενη γενιά μέσω τραγουδιού.
Ένα χαρακτηριστικό ριζίτικο είναι ένα σοβαρό τραγούδι που περιστρέφεται γύρω από πονηρά θέματα, δηλαδή τον πόνο του έρωτα, την αγωνία του θανάτου ή το πένθος για έναν χαμένο.
Κάποια ριζίτικα είναι πιο ελαφριά, συμπεριλαμβανομένων τραγουδιών που τραγουδιούνται στο τραπέζι ή κατά μήκος του δρόμου ενώ τραγουδιούνται επίσης σε γάμους, βαπτίσεις και άλλες εορταστικές εκδηλώσεις.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, το θέμα είναι ηρωικό, αναφέροντας τις πολλές ιστορίες αυτών που πολέμησαν στην ελληνική επανάσταση ενάντια στους Οθωμανούς ή άλλων ιστορικών προσώπων.
Τα ριζίτικα μπορούν επίσης να είναι αλληγορίες ή να περιέχουν θέματα που ασχολούνται με την εξορία, τη θρησκεία, τον έρωτα ή τη φύση ενώ υπάρχει μια ποικιλία άλλων θεμάτων επίσης.
## Τα ριζίτικα δεν είναι για χορό
Αυτά τα συγκεκριμένα κρητικά τραγούδια δεν είναι φτιαγμένα για χορό. Τραγουδιούνται σε 32 μελωδίες με ρεφρέν ή μισό στίχο που τραγουδιέται αρχικά από τον κύριο τραγουδιστή και στη συνέχεια επαναλαμβάνεται σε μορφή χορωδίας.
Η στροφή δεν είναι απαραίτητη και ο στίχος δεν είναι πάντα δεκαπέντε συλλαβικός. Τα ϡιζίτικα σπάνια συνοδεύονται από λαούτο, βιολί ή λύρα όπως άλλη παραδοσιακή μουσική της Κρήτης.
Σήμερα, τα κρητικά τραγούδια που δεν είναι πραγματικά ριζίτικα συχνά μπερδεύονται με το πραγματικό πράγμα και τραγουδιούνται σε πολλές διαφορετικές κοινωνικές εκδηλώσεις.
## Μνημειώδη ριζίτικα τραγούδια
Κάποια ριζίτικα έχουν γίνει θεμέλια της μουσικής από την Κρήτη. Ένα από αυτά είναι το “Διγενής”, το οποίο μιλάει για την ατρόμητη κρητική καρδιά.
“Ο Διγενής πεθαίνει, και η γη φοβάται
και η πλάκα του τάφου δονείται, πώς θα τον καλύψει;
Γιατί από εκεί που ξαπλώνει, εκείνος ταράζει μεγάλα λόγια.”
-Αν η γη είχε σκαλιά και ο ουρανός είχε χερούλια
θα πήγαινα στα σκαλιά, θα πιάνα τα χερούλια
να ανέβω στον ουρανό, να κάτσω εκεί
να ταρακουνήσω τους ουρανούς.”
Ένα άλλο ριζίτικο για τον Κρητικό Πόλεμο του 1644 έως το 1669 μαρτυρά τη διχόνοια μεταξύ των χριστιανών κατά τον πόλεμο.
Είναι ένα ιστορικό θέμα που εξηγεί τις μαζικές μετατροπές στο Ισλάμ που ακολούθησαν την πτώση του κάστρου το 1669.
“Κάστρο, πού είναι οι πύργοι σου και οι καμπαναριές σου
και πού είναι οι γενναίοι σου, οι ωραίοι νέοι;
Οι δικοί μου γενναίοι, οι ωραίοι νέοι τους απολαμβάνει η μαύρη γη, στον υποκόσμο του Άδη.
Δεν έχω θυμό για Τούρκους, ούτε οργή για τον Χάροντα
έχω μόνο θυμό και οργή για τον προδότη
που τους πρόδωσε.”
Το πιο γνωστό ριζίτικο, ωστόσο, μιλάει για τη σκληρή ιστορία ενός εκδικητικού αιώνα μεταξύ των οικογενειών Γιαννάρη και Μουσούρου:
“Χριστέ, θα ζωματίσω το σπαθί και θα πιάσω το δόρυ
θα κατέβω στο Ομαλό, στο δίαυλο του Μουσούρου
να τραβήξω το ασημένιο σπαθί και το χρυσό δόρυ
να κάνω μητέρες χωρίς γιους, γυναίκες χωρίς άντρες.”
Μια διαφορετική εκδοχή του τραγουδιού εμφανίστηκε στον εικοστό αιώνα με νέους στίχους που μιλούν για πόλεμο και πολιτικό αγώνα:
“Πότε θα έχουν πάλι αστέρια οι ουρανοί, πότε θα είναι Φεβρουάριος
για να πάρω το όπλο μου, την όμορφη τσανταρία
να κατέβω στο Ομαλό, στο δίαυλο του Μουσούρου
να κάνω μητέρες χωρίς γιους, γυναίκες χωρίς άντρες.”
Κατά τη διάρκεια της ιστορίας, τα ριζίτικα τραγούδια έχουν αποτελέσει μέρος της πλούσιας παράδοσης της Κρήτης και συνεχίζουν να εμπνέουν και να συγκινούν τους ακροατές με τις ιστορίες και τους πόνους που μεταφέρουν. Αυτά τα αυθεντικά τραγούδια αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της κρητικής μουσικής κληρονομιάς και συμβάλλουν στη διατήρηση της τοπικής παράδοσης και ιστορίας.
